Câu chuyện về nghề chạm bạc - tinh hoa văn hóa làng nghề Việt Nam

Nhắc đến các nghề truyền thống tại Việt Nam, chắc chắn không thể không biết đến nghề chạm bạc nổi tiếng. Đây là một trong số những tinh hoa văn hóa dẫn tộc từ lâu đời vẫn được lưu giữ và phát triển mạnh mô tại nhiều tỉnh thành trên cả nước hiện nay. Vậy thì cùng theo chân Làng Bạc khám phá những điều thú vị về các làng nghề chạm bạc trong bài viết sau đây nhé 

1. Khái quát chung về nghề chạm bạc tại Việt Nam

Việt Nam được biết đến là quốc gia nổi tiếng với nhiều làng nghề truyền thống, mang những giá trị tinh hoa văn hóa dân tộc đến khắp các vùng miền Tổ quốc cũng như các quốc gia khác trên thế giới. Một trong số đó phải kể đến chính là nghề chạm bạc.

Đây là nghề đã xuất hiện từ lâu đời, trước đây chủ yếu phát triển phục vụ cho vua chúa, quan lại và các thánh nhân nước ngoài. Mãi đến sau này, khi nền kinh tế đất nước ngày càng phát triển đi lên, đời sống con người được nâng cao thì nghề chạm bạc này mới thực sự bùng nổ mạnh mẽ, tạo ra các sản phẩm phục vụ cho cả cuộc sống hàng ngày của người dân.

Nghề chạm bạc được biết đến là một nghề đòi hỏi về sự công phu, tính kiên nhẫn, tỉ mỉ và độ chính xác cao, trình độ tay nghề tốt thì mới có thể làm được và tạo ra các sản phẩm đa dạng, phong phú về mẫu mã, họa tiết hoa văn nổi bật, tinh xảo và sắc nét, chất lượng sản phẩm cao, phục vụ cho nhu cầu ngày càng cao của con người tại Việt Nam cũng như nhiều quốc gia khác trên thế giới.

Hiện nay, nghề chạm bạc đã trở thành nghề truyền thống của người dân tại rất nhiều tỉnh thành tại Việt Nam, nổi tiếng phải kể đến như là phố Hàng Bạc (Hà Nội), làng Đồng Xâm (Thái Bình), làng Châu Khê (Hải Dương), Định Công (Hà Nội),...2. Tìm hiểu quy trình chạm bạc hiện nay

2. Quy trình chạm bạc hiện nay

Để có thể tạo ra những sản phẩm bạc chất lượng và độc đáo nhất phục vụ cho nhu cầu trong cuộc sống hàng ngày của con người, các nghệ nhân chạm bạc sẽ phải thực hiện qua rất nhiều công đoạn khác nhau. Tùy vào từng làng nghề mà họ sẽ áp dụng các quy trình riêng biệt, mang màu sắc và nét đặc trưng với những giá trị nhất định. Tuy nhiên, xét theo quy trình chung thì sẽ có 5 công đoạn chính như sau:

- Đầu tiên, các nghệ nhân cần phải chuẩn bị đầy đủ các dụng cụ cần thiết để thực hiện chế tác bạc bao gồm có 8 loại chính đó là bễ thổi, lò nung, nồi để nấu bạc, khuôn đúc bạc, búa, kim sắt, đe và bộ đục chạm hoa văn trên bạc. Mỗi dụng cụ đều có chức năng sử dụng riêng, do đó cần phải chuẩn bị đầy đủ tất cả 8 dụng cụ kể trên. Và tùy vào từng làng nghề, dân tộc mà các dụng cụ này có thể được mua hoặc tự chế với các đặc thù khác nhau.

- Công đoạn thứ 2 đó là chuẩn bị bạc để chế tác. Và thông thường, dựa theo các đơn đặt hàng, yêu cầu của các khách hàng mà các gia đình chế tác bạc sẽ chủ động mua các nguyên liệu sao cho phù hợp với các sản phẩm cần phải chế tác hoặc cũng có thể chính khách hàng sẽ mua nguyên liệu đến để nhờ các thợ chạm bạc tư vấn, lựa chọn hoa văn một cách phù hợp nhất.

- Công đoạn thứ 3 trong quy trình chạm bạc đó là chuẩn bị bếp, nhóm lò để nấu bạc. Lò nung được sử dụng để nung cho bạc chảy ra và thường sẽ được đắp bằng đất sét hoặc cũng có thể xếp bằng đá và có đắp đất ở các khe nhằm giữ nhiệt cho bếp. Và bởi đặc trưng cũng như cấu tạo của lò nung mà người thợ khi chuẩn bị bếp sẽ cần phải chuẩn bị thêm cả than để nhóm.

Các nguyên liệu được sử dụng để có thể nung cho bạc chảy chính là than chắc, được lửa và có khả năng giữ được nhiệt lâu. Thường những làng nghề tại miền núi, dân tộc sẽ lựa chọn những cây gỗ lâu năm và đốt thành than, mang về dự trữ để nhóm lò dần. Khi đã nung tan bạc ra thì người thợ sẽ phải kiểm tra và quan sát kỹ lưỡng xem đã đủ để sử dụng hay chưa rồi sử dụng kim để đổ bạc vào khuôn với các hình thù khác nhau.

- Công đoạn thứ 4 đó là tiến hành chạm khắc hoa văn cho các sản phẩm. Đây là công đoạn rất quan trọng trong quá trình chạm khắc bạc và đòi hỏi những người thợ cần phải có sự tỉ mi, cẩn thận đến từng chi tiết, thao tác nhỏ, tạo ra các họa tiết, hoa văn trang trí đẹp và thu hút nhất, thể hiện sự tinh tế cho các sản phẩm bạc. Sau khi đã tạo ra phôi bạc, người thợ chạm bạc sẽ bắt đầu khâu và tạo dáng để chạm trổ hoa văn.

- Công đoạn cuối cùng đó là hoàn thành sản phẩm qua khâu đánh bóng sản phẩm chạm bạc. Quá trình đánh bóng này được thực hiện liên tục cho đến khi chúng nổi màu trắng đặc trưng của bạc lên, thể hiện được vẻ đẹp, sự hấp dẫn và thu hút cho các sản phẩm đó thì mới được cho là hoàn thành.

3. Một số làng nghề chạm bạc nổi tiếng nhất Việt Nam

3.1. Làng nghề chạm bạc Đồng Xâm

Nghề chạm bạc xuất hiện ở làng Đồng Xâm (Thái Bình) từ thế kỷ 15, tính đến nay đã là khoảng 600 năm làm nghề với các sản phẩm chạm khắc tinh xảo, tinh tế và được nhiều nơi, quốc gia lựa chọn. Làng Đồng Xâm hiện nay phát triển các sản phẩm không chỉ là đồ trang sức, lưu niệm mà còn cả các đồ thờ cúng, dụng cụ phục vụ cho đời sống hàng ngày của con người như là túi xách, nhẫn, vòng, tranh ảnh, đồ thờ có bát hương, lư hương,...

Đến thời điểm hiện tại, làng nghề chạm bạc Đồng Xâm đã có rất nhiều đại lý phân phối trên khắp các tỉnh thành của cả nước như là Hà Nội, TPHCM, Huế, Đà Nẵng.... Chủ yếu làng nghề là đang hoạt động và phát triển sản xuất theo các đơn hàng lớn, hàng xuất khẩu,...

3.2. Làng nghề chạm bạc Định Công
Định Công (Hà Nội) được biết đến là một trong số những làng nghề nổi tiếng về chạm bạc tại Việt Nam hiện nay. Khác với các làng nghề ở các tỉnh thành trên cả nước, toàn bộ quá trình chạm bạc ở Định Công đều được thực hiện thủ công từ những thỏi bạc kéo thành sợ, uốn ghép thành các chi tiết và hình thành nên các sản phẩm chất lượng, phục vụ cho nhu cầu của con người.
So với các làng nghề khác, chạm bạc ở Định Công đòi hỏi cao hơn về trình độ với 4 kỹ thuật cơ bản là trơn, đấu, chạm, đậu, yêu cầu người thợ phải có đôi bàn tay khéo léo, thực hiện các công đoạn, thao tác chi tiết, tỉ mỉ. Các sản phẩm được tạo ra đều phải được thực hiện đều tay. hàn luột, đồng thời các chi tiết cần có sự hài hòa, cân xứng nhất định. Các sản phẩm từ bạc được tạo ra ở làng Định Công đều được xem là một tác phẩm nghệ thuật độc đáo, có chút khắt khe về kỹ thuật nhưng lại mang đến các giá trị thẩm mỹ, văn hóa rất cao.

Đến nay, các sản phẩm từ làng chạm bạc Định Công đã có mặt ở rất nhiều tỉnh thành cũng như một số quốc gia khác trên thế giới, lan tỏa tinh hoa văn hóa của làng nghề dân tộc Việt Nam, khẳng định được những nét đẹp tinh túy mà không phải làng nghề nào cũng tạo ra được.

3.3. Làng nghề chạm bạc Châu Khê

Châu Khê được biết đến là một làng thuộc xã Thúc Kháng, Bình Giang, Hải Dương, nổi tiếng với nghề chạm bạc hàng trăm năm tuổi. Điểm khác biệt nhất ở làng nghề Châu Khê so với các làng chạm bạc khác tại Việt Nam đó chính là người thợ ở đây hết vừa là những thợ thủ công lại vừa là những thương nhân. Theo đó, họ sẽ vừa sản xuất dưới hình thức gia công và đặt hàng cho khách, lại vừa làm sẵn và bày bán tại các cửa hàng, phục vụ nhu cầu của người dân, khách tham quan, du lịch mua về làm quả lưu niệm.

Và cũng giống như các làng nghề truyền thống khác, việc giữ bí mật về quy trình thực hiện, bí quyết gia truyền là vô cùng quan trọng. Trước đây, phụ nữ tại Châu Khê không được phép học nghề bởi có thể khi lấy chồng sẽ truyền nghề ra bên ngoài. Hiện nay, mặc dù quy định đó đã bị loại bỏ nhưng hầu hết thợ học việc tại đây chỉ được học một số kỹ thuật cơ bản và sẽ phải dựa vào đam mê, khả năng tìm hiểu mà học hỏi, tìm tòi thêm chứ người thợ chính sẽ không bao giờ truyền hết bí quyết nghề chạm bạc.

Mô hình hoạt động tại làng chạm bạc Châu Khê hiện nay chủ yếu là theo các hộ gia đình, làm việc, kinh doanh độc lập với nhau và sản xuất ra các sản phẩm, mặt hàng đặc trưng, riêng biệt. Chủ yếu họ đều làm theo kiểu gia công, vừa làm vừa tự kinh doanh và không có người bỏ ra quá nhiều vốn để đầu tư và hoạt động theo mô hình sản xuất lớn tại đây.

Ngoài ra, làng Châu Khê cũng có mối quan hệ khá chặt chẽ, liên quan đến một số làng nghề tại Hà Nội như là hàng Bạc, Định Công, làng nghề - phố nghề Thăng Long,... không chỉ ở trên phương diện là nghề nghiệp phục vụ cuộc sống mà còn được biểu hiện ở nhiều lĩnh vực khác, đặc biệt nhất chính là lễ giỗ tổ nghề được tổ chức hàng năm tại Châu Khê.